Geleneksel Türk Tiyatrosu

Geleneksel Türk Tiyatrosu Türk toplumunda tiyatronun başlangıç tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte İslamiyet’in kabulü öncesinde düzenlenen şölen (kurban törenleri), sığır (av törenleri) ve yuğ (cenaze törenleri) gibi toplumu bir araya getiren bazı törenlerin Türk tiyatrosunun temel taşlarını oluşturduğu düşünülmektedir.

Geleneksel Türk Tiyatrosu

Geleneksel Türk tiyatrosu; adından da anlaşılabileceği gibi Türklerin var oluşundan itibaren ortaya çıkıp zamanla gelişim göstererek gelenek haline gelen, Türk kültürünün örf ve adetlerini yansıtan tiyatrolardır. Güldürü unsurunun ön planda tutulduğu geleneksel Türk tiyatrosu özel günlerde doğaçlama (tuluat) olarak sergilenir. Dekora ise yok denecek kadar az miktarda yer verilir. Usta – çırak ilişkisine dayalı olmasından ötürü geçmişten günümüze kadar ulaşarak varlığını sürdürmeye devam etmektedir.

Geleneksel Türk Tiyatrosu Türleri

Karagöz, orta oyunu, meddah ve köy seyirlik oyunları geleneksel Türk tiyatrosu kapsamında yer alan türlerdir. Bunların yanı sıra kukla ve çengi de bu türler arasında yer almaktadır fakat diğerleri kadar gelişim gösteremediklerinden ötürü yazının devamında Karagöz, orta oyunu, meddah ve köy seyirlik oyunları hakkında bilgi verilecektir.

​1) KARAGÖZ (GÖLGE OYUNU / KÜŞTERİ MEYDANI)

Oyunun ortaya çıkış şekli hakkındaki en yaygın ortak görüş şu şekildedir: Orhan Bey döneminde Bursa’da bir cami inşaatı gerçekleştirilmekte olup Hacivat ve Karagöz de bu inşaatı gerçekleştiren işçiler arasında yer almaktadır. Duvarcı ve demirci olarak görev yapan Hacivat ve Karagöz oldukça geveze bir yapıya sahip olduklarından dolayı diğer işçilerin çalışmasını engellemektedir. Geleneksel Türk Tiyatrosu  Bunun üzerine Hacivat ve Karagöz padişah tarafından öldürülür fakat kısa bir süre sonra padişah bu durumdan dolayı pişman olur.

Ardından padişahın üzüntüsünü azaltmak için Şeyh Küşteri tarafından Hacivat ile Karagöz tipleri oluşturularak perde önünde canlandırılır. Bu canlandırmanın düzenli olarak yapılması ve insanlar tarafından da benimsenmesi üzerine Karagöz oyunu geleneksel Türk tiyatrosunda kendine yer edinir. Oyuna Küşteri Meydanı da denilmesinin nedeni ortaya çıkış şeklinden kaynaklanmaktadır.

Karagöz oyununun özellikleri şunlardır:

• Tasvir adı verilen deve derisinden yapılmış renkli figürler kullanılır.
• Tasvirler beyaz bir perdenin arkasından ışık yardımıyla yansıtılarak ve hareket ettirilerek oynanır.
• Türk milletine özgü bir gölge oyunudur.
• Oyunda yer alan tasvirleri oynatan ve seslendiren kişiye hayali ya da hayalbaz adı verilir.
• Şarkı ve türküleri söyleyerek hayalbaza yardımcı olan kişiye ise yardak adı verilir.
• Yanlış anlaşılmalara bağlı olarak kargaşa yaratılması sonucunda seyircileri eğlendirmek amaçlanır.
• Ramazan geceleri gibi özel gün ve tarihlerde sergilenir.
• Mukaddime (giriş), muhavere (söyleşme), fasıl (oyun) ve bitiş olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.
• Oyunda Karagöz, Hacivat, Çelebi, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, Tiryaki ve Zenne gibi farklı özelliklerle ön plana çıkan tipler yer alır. Bu tipler arasından en önemlileri Karagöz ve Hacivat olup bu ikili arasında geçen olaylar oyunun ana temasını oluşturur.

Oyunun temelini oluşturan Karagöz ve Hacivat tiplerinden kısaca bahsetmek gerekirse;

Karagöz tipi halkı temsil ederken, Hacivat tipi ise yarı aydın kesimi temsil etmektedir. Karagöz, eğitim seviyesinin düşüklüğü ve patavatsız bir yapıya sahip olmasından ötürü işsizlik gibi çeşitli olumsuzluklarla karşılaşır fakat Hacivat’ın önerdiği işleri yaparak bir şekilde yaşamını sürdürür. Hacivat ise yarı eğitim görmüş olup kendini beğenmiş ve gösterişi seven bir yapıya sahiptir. Geleneksel Türk Tiyatrosu  Kendisi çalışıp para kazanmak yerine genellikle Karagöz’e iş ayarlayarak onun üzerinden geçimini sağlar. Hacivat’ın Arapça ve Farsça kelimeleri sıklıkla kullanması nedeniyle Karagöz onu sürekli yanlış anlar ve bu yanlış anlaşılmalar oyunun temelini oluşturur.

Karagöz ve Hacivat dışında oyunda ön plana çıkan diğer tiplerden bahsetmek gerekirse;

• Çelebi, kusursuz bir diksiyona sahip olmasının yanında zengin, mirasyedi ve bazen de oldukça çapkın bir tiptir.
• Zenne, Karagöz oyunundaki kadın tiplemelerinin tamamını temsil eder.
• Beberuhi, zekası yaşıtlarına göre geri kalmış bir tiptir.
• Tuzsuz Deli Bekir, olayların karıştığı durumlarda ortaya çıkarak kaba kuvvetle kökten çözüm üreten, içki şişesi ve tabancasını yanından ayırmayan bir tiptir.

​2) ORTA OYUNU (KOL OYUNU / MEYDAN OYUNU / TAKLİT OYUNU / ZUHURİ)

Seyircilerin ortasında doğaçlama olarak sergilenen, halkın içinden gelen kişiler tarafından canlandırılan, Kavuklu ve Pişekar başta olmak üzere belirli özelliklerle ön plana çıkan tipler etrafında gelişen oyunlara orta oyunu denir.

Orta oyununun özellikleri şunlardır:

• Oyunun sahnelendiği alana palanga adı verilir.
• Genel anlamda Karagöz oyununa benzemekte olup aralarındaki en temel fark Karagöz’de tipleri canlandırmak için tasvirler kullanılırken orta oyununda ise tipler gerçek oyuncular tarafından canlandırılır.
• Oyun gerçek kişiler tarafından canlandırıldığı için oyuncuların jest ve mimikleri de seyircilerin beğenisini kazanmakta etkili olan faktörlerdendir.
• Erkek seyircilerin bulunduğu yere mevki, kadın seyircilerin bulunduğu yere kafes adı verilir.
• Mukaddime (giriş), muhavere (söyleşme), fasıl (oyun) ve bitiş olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.
• Oyunda Kavuklu, Pişekar, Karadenizli, Kayserili, Rum, Ermeni, Yahudi, Kambur, Cüce ve Sarhoş gibi birçok tip yer almaktadır. Bu tipler arasından en önemlileri Kavuklu ve Pişekar olup oyunun büyük bir kısmı bu ikilinin arasında geçen olaylardan oluşur.
• Gölge oyunu ile orta oyununda yer alan tipler incelendiğinde ise gölge oyunundaki Karagöz’ün orta oyunundaki Kavuklu ile benzer özellikler taşıdığı, gölge oyunundaki Hacivat’ın ise orta oyunundaki Pişekar ile benzer özellikler taşıdığı görülmektedir.

​3) MEDDAH

Belirli bir konunun çeşitli karakter ve tipler etrafında şekillendirilerek tek bir oyuncu tarafından taklit yöntemi esas alınarak sahnelenmesine meddah denir.

Meddahın özellikleri şunlardır:

• Sahnelenen oyunun meddah olarak adlandırılmasının yanı sıra oyunu canlandıran kişiye de meddah denir
• İşlenen konular günlük yaşamdan olabileceği gibi olağanüstü unsurlar taşıyan masal, destan ve efsanelerden de seçilebilir.
• Seyircilerin oyunu daha rahat seyredebilmesi amacıyla meddah kendisine seyircilerden daha yüksekte bir yer seçerek oyunu orada canlandırır.
• Oyunda mendil ve değnek olmak üzere iki temel araç kullanılır. Mendil, farklı karakterleri canlandırırken peçe, şapka ve çanta yerine kullanılır. Değnek ise at, baston, süpürge, saz ve tüfek yerine kullanılır.
• Kahvehane ve meydan gibi halkın toplu olarak bulunduğu alanlarda oynanır.
• Güldürü unsurunun ön planda tutulmasının yanı sıra sahnelenen çoğu oyunda izleyicileri bir yandan da düşündürerek toplumda farkındalık yaratmak amaçlanır.
• Toplumun her kesimine hitap etmekle birlikte saraya ya da halka özgü olarak sergilenen gösteriler de bulunmaktadır.
• Oyunun son kısmında meddah bir sonraki oyunun sergileneceği yeri seyircilere bildirir. Oyun esnasında herhangi bir hata yapılması durumunda ise oyunun sonunda seyircilerden özür diler.
• Yüzyıllar öncesinden süregeldiği görülmekte olup insanlar tarafından benimsenmesinin de etkisiyle zamanla gelenek haline gelir.

Meddah sözcüğü “güzel söz söyleyen kişi” anlamına gelmekte olup buradan da anlaşılacağı üzerine meddahların ortak özelliklerinin başında dili doğru kullanma ve diksiyon becerileri gelmektedir. Geleneksel Türk Tiyatrosu  Tabi bunun yanında taklit yapabilme yetenekleri de temel özellikleri arasında yer almaktadır. Günümüzde “Stand Up” şeklinde adlandırılan gösterilerin aslında meddahlık geleneğine dayandığı görülmektedir.

​4) KÖY SEYİRLİK OYUNLARI

Kış mevsiminde ya da düğün ve bayram gibi özel günlerde sahnelenen, Geleneksel Türk Tiyatrosu  Türk toplumunun yaşam biçimini yansıtan, yöreselliğin ön planda olduğu oyunlara köy seyirlik oyunları denir.

Köy seyirlik oyunlarının özellikleri şunlardır:

• Yöresel nitelikte olmasının nedenlerinin başında oyuncuların tamamının yöre halkı içerisinden seçilmiş kişiler olması gelir.
• Sahnelendiği bölgelerin kültür, örf, adet ve göreneklerini yansıttığından ötürü bu oyunlardan yola çıkılarak yerli halkın sosyal yapısı, dini inanışları ve dili hakkında bilgi elde edilebilir.
• Sahne olarak oyunların adından da anlaşılabileceği gibi köy meydanları tercih edilir.
• Oyunda işlenen konular günlük hayatta karşılaşılan olaylar ve durumlar arasından seçilir.